માસુમ ચૌધરી (અરવલ્લી સમાચાર)
બાંગ્લાદેશના વડાપ્રધાન શેખ હસીનાના ભારત પ્રવાસનો આજે બીજો દિવસ છે. PM મોદીએ આજે (22 જૂન, 2024) શનિવારે રાષ્ટ્રપતિ ભવનમાં તેમનું સ્વાગત કર્યું. આ પછી તેમનું ઔપચારિક સ્વાગત કરવામાં આવ્યું હતું. પીએમ હસીનાએ રાજઘાટ જઈને રાષ્ટ્રપિતા મહાત્મા ગાંધીને શ્રદ્ધાંજલિ આપી હતી.
દેશમાં ત્રીજી વખત મોદી સરકાર બન્યા બાદ કોઈ રાજ્યના વડાની ભારતની આ પ્રથમ મુલાકાત છે. તેમની મુલાકાત દરમિયાન વડાપ્રધાન શેખ હસીના, પીએમ નરેન્દ્ર મોદી ઉપરાંત તેઓ રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુ અને ઉપરાષ્ટ્રપતિ જગદીપ ધનખરને પણ મળશે.
શેખ હસીના જુલાઈમાં ચીનના પ્રવાસે જવાના છે, પરંતુ તે પહેલા તેઓ ભારતની સરકારી મુલાકાતે આવી ચૂક્યા છે. છેલ્લા 15 દિવસમાં આ બીજી વખત છે જ્યારે શેખ હસીના ભારતની મુલાકાતે છે. આ પહેલા તે 9 જૂને પીએમ મોદીના શપથ ગ્રહણ સમારોહ માટે નવી દિલ્હી આવી હતી. ભારતની ‘નેબર ફર્સ્ટ’ નીતિ હેઠળ બાંગ્લાદેશ મહત્વપૂર્ણ ભાગીદાર છે.
તિસ્તા જળ કરાર પર વાટાઘાટોના પ્રયાસો
અહેવાલો અનુસાર, બંને નેતાઓ ગંગા જળ વહેંચણી સંધિને પુનર્જીવિત કરવા વિશે વાત કરી શકે છે. હકીકતમાં, ભારતે 1975માં ગંગા નદી પર ફરક્કા ડેમ બનાવ્યો હતો, જેના પર બાંગ્લાદેશે નારાજગી વ્યક્ત કરી હતી. આ પછી 1996માં બંને દેશો વચ્ચે ગંગાજળ વહેંચણી સંધિ પર હસ્તાક્ષર થયા હતા. આ સંધિ માત્ર 30 વર્ષ માટે હતી, જે આ વર્ષે સમાપ્ત થવા જઈ રહી છે.
આ સિવાય બાંગ્લાદેશ તિસ્તા માસ્ટર પ્લાન અંગે પણ ભારત સાથે વાત કરી શકે છે. તિસ્તા માસ્ટર પ્લાન હેઠળ, બાંગ્લાદેશ પૂર અને જમીન ધોવાણને રોકવા સાથે ઉનાળામાં જળ સંકટની સમસ્યાનો સામનો કરવા માગે છે.
આ સાથે બાંગ્લાદેશ તિસ્તા પર વિશાળ બેરેજ બનાવીને તેના પાણીને મર્યાદિત વિસ્તારમાં સીમિત કરવા માગે છે. આ પ્રોજેક્ટ માટે ચીને બાંગ્લાદેશને સસ્તી લોન પર 1 બિલિયન ડોલરની રકમ આપવા સંમતિ દર્શાવી છે.
નિષ્ણાતોનું કહેવું છે કે, ચીન લાંબા સમયથી તિસ્તા માસ્ટર પ્લાન માટે બાંગ્લાદેશને લોન આપવાનો પ્રયાસ કરી રહ્યું છે, પરંતુ ભારતની નારાજગીને કારણે આ ડીલ થઈ શકી નથી. આશા છે કે શેખ હસીના આ પ્રવાસ દરમિયાન કોઈ ઉકેલ શોધવાનો પ્રયાસ કરશે.
પાણીની વહેંચણીનો કરાર ઘણા સમયથી અટવાયેલો છે
બાંગ્લાદેશ માટે ભારતની સંમતિ વિના તિસ્તા માસ્ટર પ્લાન પર કામ કરવું એટલું સરળ નહીં હોય. હકીકતમાં, આ માટે બાંગ્લાદેશે ભારત સાથે તિસ્તા નદીના પાણીની વહેંચણી પર કરાર કરવો પડશે.
2011 માં જ્યારે કોંગ્રેસ સત્તામાં હતી, ત્યારે ભારત તિસ્તા નદી જળ કરાર પર હસ્તાક્ષર કરવા તૈયાર હતું, પરંતુ મમતા બેનર્જીની નારાજગીના કારણે મનમોહન સરકારે પીછેહઠ કરવી પડી હતી.
2014માં નરેન્દ્ર મોદી પીએમ બન્યાના એક વર્ષ પછી, તેઓ બંગાળના સીએમ મમતા બેનર્જી સાથે બાંગ્લાદેશ ગયા હતા. આ દરમિયાન બંને નેતાઓએ બાંગ્લાદેશને તિસ્તાના વિભાજન પર સર્વસંમતિનું આશ્વાસન આપ્યું હતું, પરંતુ 9 વર્ષ પછી પણ તિસ્તા નદી જળ કરારનો ઉકેલ હજુ સુધી મળ્યો નથી.
તિસ્તા જળ વહેંચણી કરાર કેમ નથી થઈ રહ્યો?
ભારત અને બાંગ્લાદેશ વચ્ચે તિસ્તા નદીના પાણીની વહેંચણીને લઈને ઘણા વર્ષોથી વિવાદ ચાલી રહ્યો છે. 414 કિમી લાંબી તિસ્તા નદી હિમાલયમાંથી નીકળે છે અને સિક્કિમ થઈને ભારતમાં પ્રવેશે છે. આ પછી તે પશ્ચિમ બંગાળમાંથી પસાર થાય છે અને બાંગ્લાદેશ પહોંચે છે. જ્યાં તે આસામથી આવતી બ્રહ્મપુત્રા નદીમાં જોડાય છે. બ્રહ્મપુત્રા નદીને બાંગ્લાદેશમાં જમુના કહેવામાં આવે છે.
તિસ્તા નદીની 83% મુસાફરી ભારતમાં અને 17% બાંગ્લાદેશમાં છે. આ સમયગાળા દરમિયાન, આ નદી સિક્કિમ, પશ્ચિમ બંગાળ અને બાંગ્લાદેશના ત્રણ પ્રદેશોમાં રહેતા લગભગ 1 કરોડ લોકોની પાણીની જરૂરિયાત પૂરી કરે છે.
બાંગ્લાદેશ તિસ્તાના 50 ટકા પાણી પર અધિકાર માગે છે. જ્યારે ભારત પોતે નદીના 55 ટકા પાણીનો ઉપયોગ કરવા માગે છે. નિષ્ણાતોના મતે જો તિસ્તા નદીના જળ કરાર પર હસ્તાક્ષર થશે તો પશ્ચિમ બંગાળ તેની ઈચ્છા મુજબ નદીના પાણીનો ઉપયોગ કરી શકશે નહીં. આ જ કારણ છે કે મમતા બેનર્જી તેને સ્થગિત કરી રહ્યાં છે.
ચીનને તિસ્તા માસ્ટર પ્લાન મળવાથી ભારતને શું નુકસાન થશે?
મીડિયા રિપોર્ટ્સ અનુસાર, ભારત નથી ઈચ્છતું કે તિસ્તા માસ્ટર પ્લાન પ્રોજેક્ટ ચીન પાસે જાય. તેનું કારણ વ્યૂહાત્મક અને સુરક્ષા સંબંધિત કારણો છે. વાસ્તવમાં ચીનને આપવામાં આવેલા મોટા ભાગના પ્રોજેક્ટ ત્યાંની સરકારી કંપનીઓને આપવામાં આવે છે. આવી સ્થિતિમાં ભારતને આશંકા છે કે તેઓ પાણીના પ્રવાહ સાથે સંબંધિત ડેટા અને નદી સાથે સંબંધિત અન્ય ઘણી માહિતી ચીન સરકારને આપી શકે છે.
આ સાથે જો ચીનને તિસ્તા પ્રોજેક્ટ મળશે તો તેના લોકોની હાજરી ભારતના સિલીગુડી કોરિડોરની નજીક હશે, જેને ‘ચિકન નેક’ પણ કહેવામાં આવે છે. સિલીગુડી કોરિડોરમાં ભારત-તિબેટ-ભૂતાન ત્રિ-જંકશન છે. આ સ્થળ ભારતને બાકીના ઉત્તર-પૂર્વ ભારત સાથે જોડે છે.
